Қару

 

 

Қару-жарақ, өзінің тікелей мақсатынан басқа, дәстүрлі мәдениетте көктен шыққан құдайлық ретінде қабылданды, сәйкесінше биліктің белгісі мен нышаны. Садақ, қылыш, қанжар, пышақ, найза, қамшы және т.б. ерекше мәдени мәртебеге ие болды. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағын зерттеуші Қ.Ахметжанов [16] қазақ ауыз әдебиетінде қару-жарақты үшкіру туралы сюжеттер бар екенін атап көрсетеді. Қару-жарақты үшкіру кезінде, әдетте, қазақтардың пікірінше, батырдың әрбір қару-жарағына тән жебеушілердің есімдері аталды [16, 188 б.]. Сондай-ақ қару-жарақ қазақ қалыңдығы жасауының құрамына кірді.
 

Садақ пен жебенің семантикасы билік қатынастарының формуласын көрсетеді: садақ билікті, ал жебелер бағыныштылықты білдірді. Ақсақалдардың жебелері бар садақ тартуы жас жауынгерді бастау ырымының шарықтау сәті болды (Қазақ эпосы Ер Торғын). Түркі халықтарында бесікке ілінген садақтың миниатюралық үлгісі балалар бойтұмары қызметін атқарған, яғни садақ жаңа туған балаға болашақта күш пен батылдық береді деп сенген. Садаққа жанды зат ретінде қарау Қобыланды батыр эпосында кездеседі, онда батыр шешуші шайқаста өзінің садағына сынбауды, ауыр жағдайға қалдырмауын сұрап өтінішпен жүгінеді.
 

Қылыш – иесін, оның қоғамдағы орнын сипаттайтын мәртебелі қару. Қылыш қазақ хандарының таққа отыру рәсімінде қолданылды: жаңадан сайланған ханды ақ киізге көтерген кезде оны хан мәртебесінің белгісі – қылышты жоғары көтеріп ортаға алған.
 

Қанжар сақ дәуірінен бері текті жауынгердің белгісі және әртүрлі рәсімдердің, соның ішінде жерлеу рәсімінің қатысушысы болды. Сақ заманындағы қазақстандық қанжарлардың кейбір археологиялық үлгілерін жыртқыш құс немесе қыран бүркіт бейнелерімен безендіру «оның қасиеті мен мақсатын қайталады» [17, 106 б.].
 

Найзаны марқұмның «баламасы» ретінде пайдалануды «найза сындыру» («аза тұту найзасын сындыру») рәсімі көрсетеді. Қазадан кейін бір жыл өткен соң, найза көпшілік алдында сындырылған. XIX ғасырға дейін қазақтарда марқұммен бірге жеке қару-жарағын жерлеу дәстүрі болған және бұл дәстүр сақ дәуірінен бері қалыптасып келген және ғұндар мен түріктер арасында үнемі сақталған.Қамшы да қазақ мәдениетінде зұлым рухтардан қорғаныш қызметін атқара отырып, белгілі бір мәртебеге ие болған. Дәстүрлі қоғамдағы кез келген келіссөздің көңіл-күйі қолдағы қамшының жағдаймен анықталды: егер қамшы салбырап тұрса, онда қонақ жағымсыз ниетпен, ал егер қайырылған болса, тыныштықпен келгені анық. Қамшы босану рәсімдерінде, сондай-ақ бақсы салт-жораларында да қолданылған.

.